STANDARDY OCHRONY MAŁOLETNICH po aktualizacji z dnia 6.09.2024 r.
DK Niedobczyce – standardy ochrony małoletnich 2
STANDARDY OCHRONY MAŁOLETNICH
§ 1.
1. „Standardy ochrony małoletnich”, zwane w dalszej części „Standardami”, określają zasady
bezpiecznych relacji między małoletnim a pracownikiem, zachowania niedozwolone wobec
małoletniego i zasady podejmowania interwencji w przypadku uzasadnionego podejrzenia
krzywdzenia małoletniego w Domu Kultury Niedobczyce w Rybniku.
2. Ilekroć w „Standardach” jest mowa o:
1) Domu Kultury – rozumie się przez to Dom Kultury Niedobczyce w Rybniku,
2) dyrektorze – rozumie się przez to dyrektora Domu Kultury lub osobę zastępującą,
3) małoletnim – rozumie się przez to osobę, która nie ukończyła 18 lat,
4) pracowniku – rozumie się przez to osobę zatrudnioną w Domu Kultury na podstawie
umowy o pracę, bez względu na rodzaj wykonywanej pracy, wymiar czasu pracy, okres,
na jaki została zatrudniona i zajmowane stanowisko, stażystę, praktykanta lub
wolontariusza, a także osobę współpracującą na podstawie umowy zlecenie lub
o dzieło, która realizuje w Domu Kultury zadania w zakresie działalności związanej
z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad
psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych
zainteresowań przez małoletniego lub z opieką nad nim,
5) pracodawcy – rozumie się przez to Dom Kultury reprezentowany przez dyrektora,
6) przemocy – rozumie się przez to jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie
lub zaniechanie w stosunku do małoletniego, wykorzystujące przewagę fizyczną,
psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste małoletniego,
w szczególności narażające na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,
naruszające godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną, powodujące
szkody na zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u małoletniego cierpienie
lub krzywdę, istotnie naruszające prywatność małoletniego lub wzbudzające
u małoletniego poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, także za pomocą
środków komunikacji elektronicznej,
7) rodzicu – rozumie się przez to także opiekuna prawnego lub faktycznego.
§ 2.
Zasady zapewniające bezpieczne relacje między małoletnim a pracownikiem:
1) postępowanie z ogólnie przyjętymi normami współżycia społecznego,
2) zakaz stosowania przemocy,
3) reagowanie na stosowanie przemocy przez innego małoletniego lub inną osobę dorosłą,
w tym rodzica,
4) dopuszczanie pracownika do kontaktu z małoletnim na zasadach określonych w § 3
„Standardów”,
5) profesjonalne i rzetelne wykonywanie obowiązków określonych w zakresie czynności,
„Regulaminie pracy” i „Standardach”,
6) dopuszczanie osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą do kontaktu
z małoletnim na zasadach określonych w § 4 „Standardów”,
7) dopuszczanie pracownika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą lub osoby
prawnej do kontaktu z małoletnim na zasadach określonych w § 4 „Standardów”.
§ 3.
1. Przed dopuszczeniem pracownika do kontaktu z małoletnim:
1) pracodawca sprawdza, czy pracownik nie figuruje w rejestrze z dostępem ograniczonym
i w rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw
przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała
postanowienie o wpisie w rejestrze,
2) pracownik przedkłada informację z Krajowego Rejestru Karnego w zakresie przestępstw
określonych w rozdziale XIX i XXV, w art. 189a i art. 207 ustawy z 6 czerwca 1997 roku
Kodeks karny oraz w ustawie z 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii lub za
odpowiadające tym przestępstwom czyny zabronione określone w przepisach prawa
obcego,
3) pracownik oświadcza, czy posiada obywatelstwo innego państwa niż Polska,
4) w przypadku, gdy pracownik oświadczył, że posiada obywatelstwo innego państwa niż
Polska, pracownik przedkłada informację z rejestru karnego państwa obywatelstwa
uzyskaną do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami
z dziećmi,
5) pracownik oświadcza, czy w ciągu ostatnich 20 lat zamieszkiwał w innym państwie niż
Polska lub państwo obywatelstwa, a jeśli tak – wskazuje te państwa,
6) w przypadku, gdy pracownik oświadczył, że zamieszkiwał w innym państwie niż Polska
lub państwo obywatelstwa, pracownik przedkłada informację z rejestru karnego
państwa lub państw innych niż Polska lub państwo obywatelstwa, uzyskaną do celów
działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi,
7) w przypadku, gdy pracownik oświadczył, że zamieszkiwał w innym państwie niż Polska
lub państwo obywatelstwa i prawo tego państwa nie przewiduje wydawania informacji
do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi,
pracownik przedkłada informację z rejestru karnego państwa lub państw innych niż
Polska lub państwo obywatelstwa,
8) w przypadku, gdy pracownik oświadczył, że zamieszkiwał w innym państwie niż Polska
lub państwo obywatelstwa i prawo tego państwa nie przewiduje wydawania informacji
z rejestru karnego, pracownik oświadcza, że w państwie obywatelstwa albo w państwie
lub państwach, w których zamieszkiwał przez ostatnie 20 lat, nie przewiduje się
sporządzenia informacji z rejestrów karnych uzyskiwanych do celów działalności
zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi, informacji z rejestrów
karnych lub nie prowadzi się rejestrów karnych oraz że nie był prawomocnie skazany
w tym państwie lub państwach za czyny zabronione odpowiadające przestępstwom
określonym w rozdziale XIX i XXV, w art. 189a i art. 207 ustawy z 6 czerwca 1997 roku
Kodeks karny oraz w ustawie z 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii oraz
nie wydano wobec niego innego orzeczenia, w którym stwierdzono, iż dopuścił się
takich czynów zabronionych, oraz że nie ma obowiązku wynikającego z orzeczenia sądu,
innego uprawnionego organu lub ustawy stosowania się do zakazu zajmowania
wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych
zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem edukacją, wypoczynkiem,
leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem
sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi.
2. Przez zamieszkiwanie, o którym mowa w ust. 1 pkt 5, rozumie się rodzaj pobytu cechujący
się zaspokajaniem codziennych potrzeb życiowych w mieszkaniu faktycznie zajmowanym,
stanowiącym centrum życia domowego w danym okresie, a w szczególności nocowania,
stołowania się i wypoczynku po pracy lub nauce. Zamieszkiwaniem nie są wyjazdy
wakacyjne lub wypoczynkowe.
3. Oświadczenia, o których mowa w ust. 1 pkt 3, 5 i 8, składane są pod rygorem
odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia i powinny zostać opatrzone
klauzulą, która zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za złożenie
fałszywego oświadczenia, o treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie
fałszywego oświadczenia”.
4. Informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 2, 4, 6 i 7, mogą zostać przedłożone w postaci
kopii z oryginałem do wglądu.
5. Informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 2, 4, 6 i 7, nie mogą być starsze niż 30 dni licząc
od dnia wystawienia.
§ 4.
1. Z osobą fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą, która samodzielnie realizuje dla
Domu Kultury zadania w zakresie działalności związanej z wychowaniem, edukacją,
wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym,
uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletniego lub z opieką
nad nim, przy nawiązywaniu stosunku prawnego postępuje się jak z pracownikiem.
2. W przypadku, gdy w imieniu osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą lub
osoby prawnej, która realizuje dla Domu Kultury zadania w zakresie działalności związanej
z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad
psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych
zainteresowań przez małoletniego lub z opieką nad nim poprzez zatrudniane przez nią inne
osoby, przy nawiązywaniu stosunku prawnego kwesae ochrony małoletnich reguluje się
w umowie, a w przypadku jej braku – stosownym oświadczeniem osoby fizycznej
prowadzącej działalność gospodarczą lub osoby prawnej.
§ 5.
Pracodawca nie dopuszcza do pracy lub do innej działalności związanej z wychowaniem,
edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem
duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletniego lub
z opieką nad nim osoby, której dane są zamieszczone w rejestrze z dostępem ograniczonym
i w rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania
wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie
w rejestrze albo została prawomocnie skazana za przestępstwo określone w rozdziale XIX i XXV,
w art. 189a i art. 207 ustawy z 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny lub w ustawie
z 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii.
§ 6.
1. W szczególności jako przemoc ze strony pracownika, innego małoletniego lub innej osoby
dorosłej, w tym rodzica, traktowane są:
1) bicie,
2) policzkowanie,
3) kopanie,
4) szarpanie,
5) popychanie,
6) duszenie,
7) obezwładnianie,
8) uderzanie przedmiotami,
9) wyzywanie,
10) upokarzanie,
11) lekceważenie,
12) poniżanie,
13) okazywanie braku szacunku,
14)zawstydzanie,
15) grożenie,
16) poddawanie stałej krytyce,
17) wyśmiewanie,
18)szydzenie,
19) lżenie,
20) izolowanie, wmawianie nieprawdziwych cech,
21) uwodzenie,
22) ekshibicjonizm lub świadome czynienie małoletniego świadkiem aktów płciowych,
23)zmuszanie do oglądania pornografii,
24) dotykanie miejsc intymnych małoletniego lub zachęcanie małoletniego do dotykania
pracownika, innego małoletniego lub innej osoby dorosłej,
25) różne formy stosunku seksualnego,
26)zmuszanie do oddawania pieniędzy,
27) niszczenie rzeczy osobistych małoletniego.
2. Zabronione jest także:
1) presja na profesjonalizację w danej dziedzinie,
2) niezdrowa rywalizacja między instruktorami,
3) fotografowanie nagiego lub przebierającego się małoletniego,
4) pozostawianie bez opieki małoletniego, który z powodu choroby lub
niepełnosprawności nie może samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb,
5) zmuszanie małoletniego do picia alkoholu,
6) zmuszanie małoletniego do zażywania środków odurzających, substancji
psychotropowych lub leków,
7) utrzymywanie jakichkolwiek innych niż służbowe kontaktów z małoletnim poza
godzinami pracy pracownika,
8) utrwalanie w celach innych niż służbowe wizerunku małoletniego i jego
rozpowszechnianie za pośrednictwem dowolnego medium, w formie fotograficznej lub
filmowej.
3. Za zachowanie niedozwolone wobec małoletniego nie jest uznawane grożenie
małoletniemu, krzyczenie na małoletniego lub obezwładnienie małoletniego w sytuacji,
kiedy małoletni zachowuje się agresywnie wobec innych osób lub jest napastnikiem.
4. Za zachowanie niedozwolone wobec małoletniego nie jest uznawany kontakt fizyczny
w sytuacji nauki podparcia oddechowego i śpiewania przeponą.
5. Za zachowanie niedozwolone wobec małoletniego nie jest uznawany kontakt fizyczny
w sytuacji, kiedy stanowi niezbędną część rozwoju zainteresowań małoletniego.
6. Przepis ust. 2 pkt 7 nie dotyczy małoletniego, który jest członkiem rodziny pracownika lub
z rodziną małoletniego łączą pracownika relacje towarzyskie. Przez rodzinę rozumie się
osoby spokrewnione albo osoby niespokrewnione pozostające w faktycznym związku,
wspólnie zamieszkujące i gospodarujące.
§ 7.
1. O stosowaniu przemocy wobec małoletniego mogą świadczyć następujące okoliczności:
1) małoletni jest często brudny, nieprzyjemnie pachnie,
2) małoletni kradnie jedzenie, pieniądze lub żebrze,
3) małoletni jest głodny,
4) małoletni ma widoczne obrażenia ciała w różnej fazie gojenia (pręgi na plecach, nogach
i rękach, wybicia palców, strupy w miejscach przyczepu małżowin usznych, krwawe
wylewy do obu gałek ocznych, siniaki, poparzenia, ślady po przypalaniu papierosem,
ugryzienia, złamania kości itp.), których pochodzenie trudno jest wyjaśnić,
5) małoletni podaje niewiarygodne, niemożliwe, niespójne wyjaśnienia dotyczące
obrażeń, często je zmienia,
6) małoletni nadmiernie zakrywa ciało, niestosownie do sytuacji i pogody,
7) małoletni boi się rodzica, boi się lub nie chce wracać do miejsca zamieszkania,
8) małoletni wzdryga się, kiedy podchodzi do niego osoba dorosła,
9) małoletni cierpi na powtarzające się dolegliwości somatyczne (bóle brzucha, bóle
głowy, mdłości itp.),
10) małoletni jest bierny, wycofany, uległy, przestraszony, depresyjny itp. lub zachowuje się
agresywnie, buntuje się, samookalecza się itp.,
11) małoletni ucieka w świat wirtualny (gry komputerowe, Internet itp.),
12) małoletni używa środków psychoaktywnych,
13) małoletni nadmiernie szuka kontaktu z innymi dorosłymi (tzw. „lepkość” małoletniego),
14) małoletni moczy i zanieczyszcza się bez powodu lub w konkretnych sytuacjach albo na
widok określonych osób,
15) małoletni ma otarcia naskórka, bolesność narządów płciowych, odbytu,
16) w pracach artystycznych, rozmowach, zachowaniu małoletniego zaczynają dominować
elementy i motywy seksualne,
17) małoletni jest rozbudzony seksualnie niestosownie do wieku,
18) ciąża w przypadku małoletniego poniżej 15 roku życia,
19) nastąpiła nagła i wyraźna zmiana zachowania małoletniego,
20) małoletni mówi o przemocy, opowiada o sytuacjach, których doświadcza.
2. Ryzyko stosowania przemocy wobec małoletniego wzrasta w sytuacji, gdy:
1) rodzic wywiera presję na profesjonalizację w danej dziedzinie, zwłaszcza związaną
z niespełnionymi ambicjami rodzica,
2) rodzic podaje nieprzekonujące lub sprzeczne informacje lub odmawia wyjaśnienia
przyczyn obrażeń małoletniego,
3) rodzic odmawia kontaktów,
4) rodzic mówi o małoletnim w negatywny sposób, ciągle obwinia, poniża i strofuje
małoletniego,
5) rodzic poddaje małoletniego surowej dyscyplinie lub jest nadopiekuńczy albo zbyt
pobłażliwy, izoluje małoletniego od rówieśników, kontroluje każdą aktywność
małoletniego,
6) rodzic nie interesuje się losem i problemami małoletniego,
7) rodzic nie potrafi podać miejsca, w którym aktualnie przebywa małoletni – w sytuacji
powtarzających się nieobecności na zajęciach, nagłego zaprzestania uczęszczania na
zajęcia,
8) rodzic jest apatyczny, pogrążony w depresji,
9) rodzic zachowuje się agresywnie,
10) rodzic ma zaburzony kontakt z rzeczywistością, reaguje nieadekwatnie do sytuacji,
wypowiada się niespójnie,
11) rodzic nie ma świadomości lub neguje potrzeby małoletniego,
12) rodzic faworyzuje jedno z rodzeństwa małoletniego,
13) rodzic przekracza dopuszczalne granice w kontakcie fizycznym z małoletnim,
14) rodzic nadużywa alkoholu, narkotyków lub innych substancji psychoaktywnych.
§ 8.
1. W przypadku, gdy pracownik jest świadkiem stosowania wobec małoletniego przemocy lub
małoletni sam zgłosi pracownikowi stosowanie przemocy pracownik:
1) ocenia, czy zagrożone jest życie małoletniego:
a) jeśli tak lub nie wie – natychmiast zawiadamia pogotowie ratunkowe i policję
dzwoniąc pod numer 112 i dalej postępuje zgodnie z zaleceniami służb,
b) jeśli nie – wykorzystując swoje doświadczenie zawodowe, życiowe i zdrowy
rozsądek, w zależności od sytuacji podejmuje działania zmierzające do
wyeliminowania takiego zachowania: zwrócenie uwagi sprawcy (słowna
interwencja), odseparowanie małoletniego od sprawcy, w tym nakazanie
opuszczenia zajęć lub zawiadamia policję dzwoniąc pod numer 112 i dalej
postępuje zgodnie z zaleceniami służb,
2) jeśli zawiadomił pogotowie ratunkowe lub policję lub nakazał opuszczenie zajęć zgłasza
ten fakt dyrektorowi,
3) po odbiorze małoletniego przez pogotowie ratunkowe lub policję zabezpiecza się
materiał z monitoringu wizyjnego, jeśli zdarzenie miało miejsce na obszarze objętym
monitoringiem oraz – jeśli są – inne istotne dowody dotyczące stosowania przemocy.
2. W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że doszło do kontaktu małoletniego
z materiałem biologicznym sprawcy (nasienie, ślina, naskórek), należy, w miarę możliwości,
nie dopuścić, aby małoletni mył się, jadł lub pił do momentu przyjazdu policji.
3. Do momentu przyjazdu pogotowia ratunkowego lub policji małoletni powinien pozostawać
pod opieką pracownika.
§ 9.
1. W przypadku, gdy pracownik podejrzewa stosowanie wobec małoletniego przemocy,
a w szczególności zauważa okoliczności, o których mowa w § 7:
1) ocenia, czy zagrożone jest życie małoletniego:
a) jeśli tak lub nie wie – natychmiast zawiadamia pogotowie ratunkowe i policję
dzwoniąc pod numer 112 i dalej postępuje zgodnie z zaleceniami służb,
b) jeśli nie – zgłasza ten fakt dyrektorowi,
2) dyrektor lub wyznaczony przez dyrektora pracownik przeprowadza rozmowę
z małoletnim. Rozmowa może zostać przeprowadzona w innym dniu,
3) jeśli w wyniku rozmowy:
a) potwierdzą się podejrzenia pracownika stosowania wobec małoletniego przemocy,
dyrektor zawiadamia policję,
b) pozostają wątpliwości co do stosowania wobec małoletniego przemocy, dyrektor
składa wniosek o wgląd w sytuację rodziny. W przypadku braku danych rodziny,
dyrektor zawiadamia policję,
c) nie potwierdzą się podejrzenia pracownika stosowania wobec małoletniego
przemocy, procedura jest zamykana.
2. Przeprowadzając rozmowę z małoletnim dyrektor lub wyznaczony przez dyrektora
pracownik:
1) dba o sprzyjające warunki rozmowy: oddzielne pomieszczenie, z dala od osób
postronnych, brak pośpiechu,
2) przyjmuje pozycję ciała dostosowaną do pozycji małoletniego: siada, kuca itp.,
3) używa języka zrozumiałego dla małoletniego, dostosowanego do wieku małoletniego,
4) okazuje małoletniemu szacunek, akceptację i empatyczne zrozumienie,
5) jest cierpliwy,
6) nie naciska na małoletniego,
7) unika naprowadzania małoletniego na odpowiedzi, które chciałby usłyszeć,
8) okazuje zrozumienie, że niełatwo jest mówić o trudnych sprawach, zwłaszcza jeśli mogą
dotyczyć rodziców,
9) chwali za odwagę podjęcia rozmowy, nie za treść rozmowy,
10) nie wypowiada przy małoletnim negatywnych opinii o rodzicach,
11) nazywa przemoc przemocą i zapewnia małoletniego, że nie jest winny tego, co zrobił
sprawca,
12) wyjaśnia małoletniemu w przystępny sposób, co dalej zamierza zrobić.
§ 10.
W przypadku stosowania lub podejrzenia stosowania wobec małoletniego przemocy, poza
działaniami określonymi w § 8 i 9, Dom Kultury przekazuje pokrzywdzonemu małoletniemu lub
rodzicowi informację o możliwym wsparciu w instytucjach systemu opieki społecznej.
§ 11.
1. Działania podjęte w przypadku stosowania lub podejrzenia stosowania wobec
małoletniego przemocy dokumentuje się notatką służbową.
2. Zasady przechowywania notatki służbowej oraz innej dokumentacji wytworzonej
w związku z ochroną małoletniego określają obowiązujące w Domu Kultury normatywy
kancelaryjne.
§ 12.
1. Działalność Domu Kultury nie wymaga od małoletniego korzystania z urządzeń
elektronicznych z dostępem do sieci Internet. Za prawidłowe korzystanie z sieci Internet
przez małoletniego odpowiada rodzic.
2. Na terenie Domu Kultury zabronione jest korzystanie w jakiejkolwiek formie z treści
szkodliwych dla małoletniego. Za korzystanie z treści szkodliwych przez małoletniego
odpowiada rodzic.
§ 13.
1. Nie rzadziej niż raz na dwa lata dyrektor dokonuje przeglądu „Standardów” i,
w razie konieczności, proponuje nowe „Standardy” lub zmiany w obowiązujących
„Standardach”.
2. W przypadku, gdy w wyniku dokonanego przeglądu „Standardy” nie zostaną zmienione lub
zaktualizowane, należy to udokumentować notatką służbową.
3. W przypadku, gdy w wyniku dokonanego przeglądu wprowadzone zostaną nowe lub
zaktualizowane „Standardy”, wystarczającym udokumentowaniem będzie zarządzenie
dyrektora w sprawie wprowadzenia nowych lub aktualizacji „Standardów”.
§ 14.
1. Dyrektor lub bezpośredni przełożony zapoznaje pracownika z treścią „Standardów” przed
rozpoczęciem pracy w ramach szkolenia stanowiskowego i każdorazowo na życzenie
pracownika.
2. Fakt zapoznania się pracownika z treścią „Standardów” pracownik potwierdza stosownym
oświadczeniem, które przechowywane jest w aktach osobowych pracownika,
a w przypadku nieprowadzenia akt osobowych pracownika – wraz z dokumentem
uzasadniającym kontakt z małoletnim (np. wraz z umową).
3. „Standardy” zostają udostępnione:
1) na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej Domu Kultury,
2) poprzez wywieszenie w widocznym miejscu.
4. Wersja skrócona „Standardów”, która przeznaczona jest dla małoletniego, zostaje
udostępniona poprzez wywieszenie w widocznym miejscu dostępnym dla małoletniego.
§ 15.
1. Osobą odpowiedzialną za przygotowanie pracowników do stosowania „Standardów”,
przyjmowanie zgłoszeń o zdarzeniach zagrażających małoletniemu i udzielenie
małoletniemu wsparcia jest dyrektor.
2. W przypadku nieprzestrzegania „Standardów”, stosowania przemocy lub podejrzenia
stosowania przemocy mogą zostać podjęte kroki prawne wynikające z przepisów
powszechnie obowiązujących, w tym w szczególności może zostać sporządzone
i skierowane do właściwego organu zawiadomienie o możliwości popełnienia
przestępstwa. Zawiadomienie podpisuje dyrektor
